تاریخچه استفاده از اسکنرهای مگنتومتری و مغناطیس سنجی در ایران

قبل از هرچیز لازم است بدانیم برای کاوش‌های باستان شناسی از چند روش متداول (ژئوفیزیک اکتشافی) استفاده می‌شود که از میان روش‌های موجود، روش‌های مغناطیس‌سنجی، رادار زمینی و الکتریکی بیشترین کاربرد را در محوطه‌های باستانی دارند.

ولی به سبب وجود کنتراست مغناطیسی کافی بین اکثر ساختارها و پدیده‌های باستانی مدفون با محیط در برگیرنده آن، بیشترین کاربرد مربوط به روش مغناطیس‌سنجی است که به شکل گسترده استفاده می‌شود و سایر روش‌ها بیشتر به شکل روش تکمیلی یا در شرایطی استفاده می‌شود که مغناطیس‌سنجی ممكن نباشد.

در ایران و پس از پایان جنگ تحمیلی و با تأسیس سازمان میراث فرهنگی، فعالیت هیئت‌های باستان شناسی روندی رو به رشد داشت. مکان‌یابی محل‌های باستانی و بررسی یافته‌های به‌دست آمده از حفاری‌ها در بسیاری از موارد به دست کارشناسان ایرانی انجام می‌شد. در زمینۀ استفاده از روش‌های سنجش از دور و مکان‌یابی‌های ژئوفیزیکی در این دوره در جهان پیشرفت‌های عظیمی رخ داد.
دستگاه‌های بررسی‌های ژئومغناطیسی و ژئوالکتریکی، که مختص عملیات باستان‌شناسی ساخته شده کمک‌های شایانی به باستان شناسان در امر مکان‌یابی کرده بود.
جا داشت که مسئولان باستان‌شناسی ایران ترتیبی اتخاذ می‌کردند که باستان شناسان ایرانی نیز طی این همکاری‌ها یا در دوره‌های آموزشی جداگانه آموزش‌های لازم را ببینند.

در اواخر دهه هفتاد شمسی برای تکمیل پرونده ثبت جهانی پاسارگاد، یک هیئت فرانسوی، بررسی‌های ژئومغناطیسی گسترده‌ای را با دستگاه‌های مجهز در این محل انجام داد و وجود بقایای معماری را در این منطقه نشان داد. (بوشارلا و بنش 1381).
این بررسی‌ها را شاید بتوان آغازی بر فعالیت‌های مکان‌یابی هیئت‌های باستان‌شناسی خارجی در ایران دانست. از دهه 70 شمسی که فعالیت هیئت‌های خارجی در ایران اوج گرفت، در اغلب موارد کارشناسان مکان‌یابی نیز جزو اعضای هیئت بودند. به خصوص در کاوش‌های نجات بخشی تنگ بلاغی، از روش‌های ژئوفیزیکی مکانیابی بهره گیری شد.

در همین دهه از این روش‌ها در باستان‌شناسی ایران نیز کاملا مرسوم شده است. نخستین بار در این دوره در معبد آناهیتای کنگاور از روش ژئومغناطیس برای ردیابی دیوارهای معبد استفاده شد. (در سخنرانی منتشر نشده مهندس توکلی در همایش معبد آناهیتا در شهریور سال 1377 در کنگاور به این مطلب اشاره شده، همچنین رک. مهریار 1383).

در سال 1378 روش مغناطیس سنجی توسط دکتر بابک امین پور با یک گروه ایرانی به صورت آزمایشی در چند محدوده پیرامون معبد چغازنبیل اجرا شد. این پیمایش‌های آزمایشی در اریسمان نیز ادامه یافت، ولی به سبب فراهم نبودن تجهیزات کافی و استفاده از مغناطیس سنج‌های مربوط به اکتشافات معدنی، بررسی گسترده این دو محوطه به گروه‌های باستان ژئوفیزیکی آلمانی سپرده شد و طی سال‌های بعد گروه فرانسوی در پاسارگاد و گروه‌های انگلیسی در تعدادی دیگر از محوطه‌های شروع به فعالیت كردند.

در حال حاضر روش مغناطیس‌سنجی، جایگاه ممتازی در بررسی محوطه‌های باستانی دارد و بخش زیادی از بررسی‌های باستان ژئوفیزیکی با این روش
انجام می‌شود.

منبع: مجموعه مقالات “80 سال باستان شناسی ایران” – جلد دوم
نشر پازینه